Zduństwo to rzemiosło projektowania, budowy i renowacji pieców kaflowych, pieców akumulacyjnych, kuchni trzonowych i kominków opartych na masie ceramicznej. Łączy wiedzę o spalaniu, przepływie spalin i akumulacji ciepła z precyzyjną obróbką kafli i szamotu. Dobrze wykonany piec ogrzewa równomiernie, jest trwały i dopełnia estetykę wnętrza. W przeciwieństwie do lekkich wkładów konwekcyjnych, urządzenia akumulacyjne magazynują energię i oddają ją stopniowo przez wiele godzin, zapewniając komfort cieplny bez skoków temperatury.
Krótka historia i tradycja
Piece kaflowe spopularyzowały się w Europie Środkowej od późnego średniowiecza, a w XIX i pierwszej połowie XX wieku stały się standardem w mieszkaniach i dworach. W Polsce powstawały zarówno proste, tynkowane piece kuchenne, jak i bogato zdobione „zielone” piece salonowe. Po II wojnie światowej moda na centralne ogrzewanie osłabiła rzemiosło, jednak zwrot ku efektywności energetycznej i naturalnym materiałom odnowił zainteresowanie zduństwem, również w nowym budownictwie.
Materiały i narzędzia
Podstawą są cegły i płyty szamotowe, kafle ceramiczne, gliny i zaprawy ogniotrwałe oraz elementy żeliwne: drzwiczki, ruszty, wyczystki i szybery. Coraz częściej stosuje się prefabrykowane moduły akumulacyjne i systemowe kanały grzewcze, które ułatwiają przewidywalny rozkład temperatur. Zduń pracuje klasycznymi narzędziami – kielnią, poziomicą, piłą do ceramiki – oraz przyrządami pomiarowymi do kontroli szczelności i ciągu kominowego. Jakość materiałów i staranność łączeń wprost przekładają się na trwałość i bezpieczeństwo.
Jak działa piec kaflowy i akumulacyjny
Zasada jest prosta: krótkie, intensywne spalanie w dobrze napowietrzonym palenisku nagrzewa masę pieca, a system kanałów prowadzi gorące spaliny tak, by przekazać jak najwięcej energii ceramice. Po wygaszeniu ognia piec oddaje ciepło promieniowaniem i konwekcją przez 8–24 godziny (zależnie od masy i projektu). Kluczowe są: właściwy przekrój i długość kanałów, szczelne spoiny, odpowiednia izolacja od konstrukcji budynku oraz sprawny, dopasowany komin zapewniający stabilny ciąg.
Etapy budowy
Prace zaczynają się od rozmowy z inwestorem i inwentaryzacji: kubatury pomieszczeń, lokalizacji i stanu komina, nośności stropu (piece często ważą od kilkuset kilogramów do ponad 1–2 ton) oraz zapotrzebowania na ciepło. Na tej podstawie powstaje projekt z rzutami, przekrojami i obliczeniami przekrojów kanałów. Po przygotowaniu podłoża i ewentualnej płyty rozkładającej ciężar murowane jest palenisko i kanały, a następnie obudowa z kafli lub tynku. Po zakończeniu mur musi wyschnąć; pierwsze rozpałki są krótkie i służą powolnemu odparowaniu wilgoci, zanim piec wejdzie w normalną eksploatację.
Paliwo, użytkowanie i bezpieczeństwo
Najlepsze jest sezonowane drewno liściaste o wilgotności do ok. 20%. Suche iglaste również się spala, lecz szybciej i z większą tendencją do osadów – wybór paliwa powinien uwzględniać konstrukcję paleniska. Rozpalanie „od góry” i nieprzyduszanie dopływu powietrza sprzyja czystemu spalaniu i ogranicza dym. Niezbędne są regularne przeglądy kominiarskie i czyszczenie wyczystek. W szczelnych, nowoczesnych domach trzeba zapewnić dopływ powietrza do spalania (np. kanał nawiewny). Zalecane są czujniki tlenku węgla i dymu. Warto pamiętać, że lokalne przepisy mogą ograniczać spalanie paliw stałych – przed budową należy to sprawdzić.
Estetyka i funkcja
Zduństwo to także sztuka. Kafle mogą być gładkie, ryflowane, z reliefem; szkliwa — od tradycyjnej zieleni po współczesne biele i szarości. Forma bywa smukła i kolumnowa w kamienicach, zwarta i masywna w domach jednorodzinnych, a w kuchniach spotyka się trzon z płytą i piekarnikiem. Piece potrafią łączyć funkcje: dogrzewają dom, tworzą przyjemne promieniowanie cieplne, a czasem oferują leżankę grzewczą czy możliwość pieczenia chleba i suszenia ziół.
Zduństwo dziś i jutro
Współczesne projekty korzystają z doświadczeń mistrzów i nowoczesnych rozwiązań: palenisk o podwyższonej sprawności, modułów akumulacyjnych, izolacji o kontrolowanym oporze cieplnym. Spotyka się układy, w których piec pracuje obok innych źródeł (np. pompy ciepła), przejmując rolę komfortowego, bezwładnego „bufora” ciepła. Świadomi użytkownicy stawiają na jakość spalania i serwis, bo to realnie zmniejsza zużycie drewna i emisje. Renesans przeżywają też renowacje zabytkowych pieców, z zachowaniem oryginalnych kafli i unowocześnionym wnętrzem kanałów.
Jak zostać zdunem
Do zawodu prowadzi praktyka pod okiem doświadczonego rzemieślnika, kursy branżowe i egzaminy potwierdzające kwalifikacje. Liczą się dokładność, cierpliwość, wyobraźnia przestrzenna i zrozumienie podstaw fizyki — od temperatury zapłonu po ciąg kominowy i rozszerzalność cieplną materiałów. Reputację buduje się latami, bo prawdziwą wizytówką zduna są bezpiecznie pracujące piece, które służą rodzinom przez dziesięciolecia.
Podsumowanie
Zduństwo to żywa sztuka użytkowa, w której rzetelna inżynieria spotyka się z rękodziełem. Prawidłowo zaprojektowany i wykonany piec akumulacyjny daje długie, łagodne ciepło przy umiarkowanym zużyciu drewna, a zarazem wprowadza do domu piękno naturalnej ceramiki. O sukcesie decydują: dobry projekt, właściwe materiały, staranne wykonanie, suchość paliwa, sprawny komin i regularny serwis. Dzięki temu piec staje się nie tylko źródłem ciepła, lecz także trwałym elementem domowej kultury i codziennego komfortu.